زبان پارسی دری تاجیکی ورارود و خراسان

دربارۀ زبان پارسی دری ورارود و خراسان و ریشۀ پیدایش آن تاکنون نظرهای گوناگونی بیان شده که در این مقاله به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌شود. برتلس با تأیید نظر ملک‌الشعرای بهار و صدرالدین عینی زبان دری را زبان اصلی مردم ایرانی‌نژاد آسیای میانه از بلخ تا بخارا می‌داند و نظریۀ مهاجرت همگانی از ایران به آسیای میانه و تبدیل زبان سغدی به دری را رد می‌کند. اما آلکساندر فریمان به میدان آمدن زبان دری را در آسیای میانه نتیجۀ مهاجرت مردم ازجانب ایران به آن منطقه می‌داند. پرویز ناتل خانلری نیز جانبدار عقیدۀ انتقال زبان فارسی از جنوب به شمال- خراسان و ورارود- است و آن را نتیجۀ هجوم عرب و عقب‌نشینی درباریان سامانی می‌داند. نظریۀ انتقال زبان فارسی دری از جنوب به شمال در کتب ایران‌شناسان غرب نیز آمده است. از میان مخالفان نظریۀ انتقال زبان فارسی دری از جنوب به شمال مقالۀ آقای رضا زمردیان با عنوان «منشأ پارسی دری» درخور ‌توجه است. وی با تحلیل و بررسی نظریه‌های گوناگون به این نتیجه رسیده است که نظریۀ انتقال زبان پارسی دری از جنوب به شمال پایۀ تاریخی ندارد؛ یعنی هیچ‌گونه سند و مدرکی در اختیار نیست که بتوان با آن نتیجه‌گیری قاطعانه کرد. این عقیده با مقالۀ کتایون مزداپور با عنوان «نقش ایران‌شناسی در شناخت پیوند ادب کهن ایران و ادب فارسی» نیز هماهنگی دارد. نگارندۀ این مقاله پس از بررسی نظرات مذکور به این نتیجه رسیده است که پارسی ورارودی یا پارسی ماوراءالنهری یا پارسی دری تاجیکی زادۀ ورارود (ماوراءالنهر) و خراسان بوده و در طول بیش از هزار سال ویژگی‌های خود را گم نکرده است.